Ένας ολομάρμαρος ναός που ανεγέρθηκε για την λατρεία της θεάς Δήμητρας, στη θέση όπου από τον 8ο αιώνα π.Χ. σε ένα διαμορφωμένο υπαίθριο χώρο, ο αγροτικός πληθυσμός ασκούσε τα θρησκευτικά του καθήκοντα.
Ο ναός αποτελεί ορόσημο για την ανάπτυξη της κλασικής αρχιτεκτονικής και αναστηλώθηκε με πρόγραμμα του Πανεπιστημίου Αθηνών και χρηματοδότηση του Υπουργείου Αιγαίου (1994-2000).
Η ανασκαφή, η αναστήλωση, και η ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου στο Σαγκρί της Νάξου βραβεύθηκε στις 4 Ιουνίου 2004 στο Μόναχο με την υψηλότερη διάκριση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Europa Nostra, στην κατηγορία «1d: Αρχαιολογικοί χώροι».
Φωτο-1
Φωτο-2
Φωτο-4
Φωτο-7
Το αρχιτεκτονικό αυτό σύνολο εντοπίστηκε από τον Ν. Κοντολέοντα το 1949. Ο ίδιος το 1954 έσκαψε και αποσαφήνισε τα λείψανα του ναού.
Ο χώρος μελετήθηκε διεξοδικά από ομάδα αρχιτεκτόνων με σειρά προγραμμάτων του Πολυτεχνείου του Μονάχου, σε συνεργασία με την
Αρχαιολογική Εταιρεία κυρίως τη περίοδο 1976 – 1985. Η μελετητική ομάδα απαρτιζόταν από τους Β. Λαμπρινουδάκη, G. Gruben, Μ. Κορρέ,
Αe. Ohnesorg. Καρπός της έρευνας αυτής ήταν μελέτη γραφικής αποκατάστασης του ναού και της Βασιλικής. Το 1994 η αναστήλωση του ναού
εντάχθηκε σε γενικότερο πρόγραμμα του Πανεπιστημίου Αθηνών : «Ανάδειξη Αρχαιολογικών χώρων Νάξου» με επιστημονικό υπεύθυνο τον
καθ. Β, Λαμπρινουδάκη και χρηματοδοτούμενο σε μεγάλο ποσοστό από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Το 1995 ξεκίνησε η αναστήλωση των θεμελίων
και του στυλοβάτη με επίβλεψη Μ. Μαγνήσαλη, Θ. Μπιλή σύμφωνα με τη μελέτη του καθ. Μ. Κορρέ : “Αναστηλωτικές και άλλες εργασίες στο
Ιερό της Δήμητρος στη Νάξο. Πρόταση αποκαταστάσεως των θεμελίων του ναού έως τη βάση των τοίχων” (Αθήνα 1995) Το επόμενο έτος και
αφού είχε ολοκληρωθεί εν μέρει η προηγούμενη μελέτη εκπονήθηκε από τους Θ. Mπιλή – Μ. Μαγνήσαλη, η μελέτη αποκατάστασης: “Έργο
αναστήλωσης αρχαϊκού ναού Γύρουλα στο Σαγκρί Νάξου’’, (Αθήνα 1996), βάσει της οποίας και με επίβλεψη από τους ίδιους ολοκληρώθηκε το
έργο το 2000.